از حق غنی‌سازی تا اراک و تحریم؛ برجام چه می‌گوید؟

کارشناس ارشد روابط بین‌الملل در یادداشتی ، نوشت:

دست‏یابی به توافق جامع هسته‌ای با کشورهای 1+5 برای جمهوری اسلامی ایران دارای فرصت‌ها و دستاوردهایی بوده که برخی از این فرصت‌ها در قالب امتیازهایی است که به‌واسطه مذاکرات و همچنین به‌واسطه انجام تعهدات توسط جمهوری اسلامی ایران به دست آمده است. البته این توافق دارای چالش‌های بسیاری نیز برای جمهوری اسلامی ایران می‌باشد که در زمان خود باید به آن پرداخت.
از ابتدای آغاز این مذاکرات و در نهایت حصول توافق، موافقان و مخالفان در وصف برجام قلم ها زدند. اما بار دیگر پس از گذشت یک ماه از دو سالگی برجام سید عباس عراقچی، مذاکره کننده ارشد کشورمان به رسانه ملی آمد و به سوالات متعددی پاسخ گفت.
عراقچی با حضور در برنامه جهان آرا سعی در ارائه توضیحاتی در خصوص روند اجرای برجام و پاسخگویی نسبت به شبهات و انتقاداتی که نسبت به برجام مطرح بود داشت. فارغ از گفت‌وگویی که انجام شد، همانطور که پیش بینی می‌شد پس از برنامه، دفاعیات و انتقادات متعددی نسبت به سخنان آقای دکتر عراقچی ارائه شد. در این چند خط سعی بر آن دارم تا با نگاهی دقیق‌تر به برخی از انتقادات نظر بیاندازم.
1. آیا حق غنی‌سازی جمهوری اسلامی ایران تثبیت شد؟
عراقچی در سخنان خود اشاره کرد که یکی از نکات مثبت برجام این بود که حق غنی‌سازی ایران تثبیت شد. این سخن با انتقادات زیادی مواجه گردید مبنی بر اینکه این حق تا چندین سال دیگر و اجرای کامل برجام به رسمیت شناخته نخواهد شد. دلیل منتقدین نیز بند "د" بخش مقدمه برجام می باشد. اما حقیقت امر چیست؟
در متن برجام در خصوص اجرای آن با دو ادبیات مواجه هستیم:
1.1. اجرای کامل یا full implementation
1.2. اجرای موفقیت‌آمیز یا Successful implementation
تفاوت این دو در زمان رخ دادن آنهاست. در متن برجام زمانی که صحبت از اجرای کامل برجام می‌شود همانطور که از ادبیات آن معلوم است، منظور پایان برجام و اجرای کامل تعهدات و رفع محدودیت‌های ایجاد شده وفق برجام است. اما اجرای موفقیت‌آمیز به پروسه‌ای از روز اجرای برجام تا روز پایان آن اطلاق می‌شود، اما صحبت از حق هسته‌ای کشورمان در کدام ادبیات عنوان شده است؟ مطابق بند "د" بخش مقدمه "اجرای موفقیت آمیز برجام ایران را قادر خواهد ساخت تا به طور کامل حق خود برای انرژی هسته‌ای جهت مقاصد صلح‌آمیز را طبق مواد ذی‌ربط معاهده عدم اشاعه هسته‌ای و هم‌سو با تعهداتش در آن سند اعمال کند " پس نکته اول اینکه این بند از روز اجرای برجام موجودیت دارد و منوط به پایان برجام نیست و نکته دوم اینکه این حق در زمان اجرای برجام منوط به اجرای موفقیت‌آمیز آن است و پس از آن صرفا معاهده NPT ملاک قرار خواهد گرفت.
همچنین در بند (2) توافق آمده: «... ایران ظرفیت غنی‌سازی خود در نطنز را حداکثر تا ظرفیت غنی‌ سازی اورانیوم تعداد 5060 سانتریفیوژ IR-1 نصب شده نگه خواهد داشت.» در بند (6) نیز آمده: «... 1044 ماشین IR-1 در قالب شش آبشار در یک بال در تأسیسات فردو باقی خواهد ماند....» از سوی دیگر مفاد برجام حق غنی‌ سازی در ایران مورد تأیید قطعنامه 2231 شورای امنیت قرار گرفته است.
اصولاً دلیل اصلی ارجاع پرونده هسته‌ای ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال 84، انجام غنی‌سازی توسط ایران بود و همچنین هدف اصلی از صدور قطعنامه‌های الزام‌آور شورای امنیت علیه ایران توقف این غنی‌سازی بوده است؛ اما اولاً، غنی‌سازی در ایران متوقف نشد؛ و ثانیاً، قطعنامه‌های صادره توسط شورای امنیت نیز ملغی شد.
2. چه اتفاقی در اراک رخ داده است؟
در تاسیسات اراک ما شاهد دو مجموعه هستیم. یک مجموعه تاسیسات تولید آب سنگین اراک (HEAVY WATER PRODUCTION PLANT) و دیگری راکتور تحقیقاتی IR-40 (ARAK HEAVY WATER RESEARCH REACTOR) که کاربردی تحقیقاتی دارد. البته راکتورها نیز دو نوع هستند: راکتور آب سنگین و یا راکتور آب سبک. آقای عراقچی در سخنانی بیان کردند که ماهیت آب سنگین اراک حفظ شد. اما انتقادی که برخی به سخنان ایشان داشتند این بود که ایران طبق برجام تا 15 سال نمی‌تواند راکتور آب سنگین داشته باشد و در نتیجه تولید آب سنگینی هم وجود نخواهد داشت.
در اینجا خلطی بین کارخانه تولید آب سنگین با راکتور آب سنگین به وجود آمده است. با دقت در متن برجام متوجه خواهیم شد که بخشی از آن به کارخانه تولید آب سنگین پرداخته است و بخشی به راکتور تحقیقاتی آب سنگین.
در خصوص کارخانه تولید آب سنگین در ماده 14 پیوست یک برجام این‌گونه آمده است که:

"به مدت 15 سال تمامی آب سنگین مازاد بر نیاز راکتور مدرن اراک، راکتور آب سنگین صفر قدرت به همراه مقداری که برای تحقیقات دارویی مورد نیاز است، مقداری که برای تولید محلول‌های دوتره و ترکیبات شیمیایی مورد نیاز است، از جمله شامل حداقل ذخیره احتیاطی لازم برای آنها، برای صادرات به بازارهای بین‌المللی آماده شده و بر اساس قیمت بین‌المللی به خریداران بین‌المللی تحویل می گردد. نیازهای ایران، مطابق با پارامترهایی که در بالا مطرح گردید، مقدار 130 تن آب سنگین با خلوص هسته‌ای یا معادل آن در غنای دیگر قبل از راه‌اندازی راکتور اراک و مقدار 90 تن پس از راه اندازی راکتور با احتساب مقدار آب سنگین داخل راکتور مدرن اراک تخمین زده می‌شود."

همان‌طور که متن برجام نیز نشان می‌دهد، صرفا بر حدود ذخیره سازی آب سنگین صحبت شده است و این حد 130 تن تعیین شده است. ( 65 تن نیاز کشور برای تحقیقات دارویی است و 65 تن نیز ذخیره احتیاطی است.) از این رو تولید آب سنگین به سیاق گذشته ادامه یافته است و ایران مازاد تولید خود را در بازارهای جهانی عرضه می کند.
اما در خصوص راکتور آب سنگین اراک نیز در کلام منتقدان اغراق صورت گرفته است. ایران طبق برجام از حق داشتن راکتور آب سنگین به صورت مطلق منع نشده است. ماده 10 برجام می‌گوید که "راکتور آب سنگین دیگر، یا انباشت آب سنگین در ایران برای مدت 15 سال نخواهد بود" همان‌طور که مشاهده می‌شود ایران تا 15 سال آینده راکتور آب سنگین دیگری نمی‌تواند داشته باشد و راکتور آب سنگین اراک از این قاعده استثنا شده است.
3. آیا تمدید قانون ایسا (ISA) نقض فاحش برجام است؟
در خصوص مسئله نقض برجام باید به این نکته توجه کرد که در متن برجام برای ارجاع شکایت یک طرف نسبت به عدم پایبندی طرف مقابل کمیسیون مشترکی شکل گرفته است. در ماده 36 برجام شرط ارجاع به این کمیسیون نقض فاحش یا significant non-performance است. در خصوص نقض فاحش لازم است توضیحی مختصر داده شود. گاهی اوقات طرف مقابل اقدامی انجام می‌دهد که با متن صریح برجام در تناقض است یا به عبارتی تعهداتی که صریحا در متن برجام ذکر شده است را رعایت نمی‌کند. در این حالت اصطلاحا می‌گویند کشور مورد نظر نقض فاحش برجام را مرتکب شده است. اما گاهی اوقات یکی از طرفین اقداماتی انجام می دهد که در متن برجام به صراحت منع نشده است بلکه به عبارتی با روح و هدف برجام هم‌خوانی ندارد و ناسازگار است. در این حالت نمی‌توان گفت که نقض فاحش رخ داده است.
در خصوص تمدید قانون آیسا نیز باید به متن برجام مراجعه کنیم. بخشی از این قانون در برجام waive شده است. بخش‌هایی از این قانون که باید طبق اختیارات رئیس جمهور waive می‌شد در پیوست دو برجام ذکر شده است. به عبارت دقیقتر در برجام صحبتی از لغو یا lift این قانون یا بخشی از آن نشده است. از طرفی تا هشت سال پس از اجرایی شدن برجام این قانون صرفا متوقف یا cease شده است و پس از هشت سال، مفاد بخش‌های مشخص شده در پیوست دوم برجام ملغی می‌شود.
اما تمدید قانون آیسا به خودی خود نقض برجام نیست. این مسئله زمانی نقض برجام عنوان می‌شود که مفاد waive شده توسط رئیس‌جمهور آمریکا طبق برجام را بار دیگر اعمال کند. اما زمانی که این قانون تمدید شد، رئیس جمهور ایالات متحده نیز هنگام ابلاغ این قانون، اقدام به waive بخش‌هایی که در برجام عنوان شده بود کرد، از این رو نقض صریح و فاحشی نسبت به متن برجام رخ نداده است.
به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت که:
• طبق توافق برجام، حق غنی‌سازی ایران به رسمیت شناخته‌ شده است. هرچند غنی‌سازی یک حق ذاتی برای ایران بود و در حقوق بین‌الملل هیچ کشوری از داشتن حق غنی‌سازی نهی نشده است، اما به‌هرحال با وجودی که چندین سال طرف‌های غربی در قطعنامه‌های سازمان ملل متحد از ایران خواسته بودند تا فعالیت‌های غنی‌سازی خود را تا حل‌وفصل موضوع توسط آژانس، تعلیق نماید، اما این بار طرف غربی به علت پیشرفت‌های اساسی جمهوری اسلامی ایران در صنعت هسته‌ای و زیرساخت غنی‌سازی مجبور به پذیرش این اصل در برجام گردید که صنعت هسته‌ای ایران واجد غنی‌سازی اورانیوم در داخل خاک خود باشد.
• تاسیسات تولید آب سنگین اراک نیز طبق برجام به تولید خود ادامه خواهد داد و راکتور تحقیقاتی اراک نیز به نحو مندرج در برجام با حفظ ماهیت آب سنگین خود بازطراحی و بازسازی خواهد شد.
• مسئله اعمال تحریم‌های جدید و یا تمدید تحریم های گذشته از لحاظ حقوقی به خودی خود تا زمانی که منجر به بازگرداندن تحریم های لغو شده وفق برجام نشود، ناقض برجام نخواهد بود.

این نوشتار به معنای تایید اقدامات آمریکا و یا دفاع مطلق از تیم مذاکره کننده نیست. بلکه متن برجام مانند بسیاری از دیگر متون حقوقی دارای نقاط مثبت و منفی بسیاری است که باید در کنار یکدیگر دیده و بررسی شوند. این یادداشت با توجه به همه انتقاداتی که به متن برجام وجود دارد و اینکه می‌توانست بهتر از این نیز توافق صورت پذیرد یا خیر؛ صرفا بر اساس متنی است که امضا و تصویب شده است و هم‌اکنون به عنوان یک معاهده الزام‌آور برای طرفین و همه کشورهای جهان شناخته می‌شود.