فیلترینگ همواره به دنبال کاربران ایرانی بوده و است؛ اوایل دهه ۹۰ بود که اپلیکیشن «لاین» مورد استقبال کاربران ایرانی قرار گرفت اما طولی نکشید تا اینکه سایه فیلترینگ بر سر این اپلیکیشن ژاپنی افتاد. روز ۲۲ بهمن ۱۳۹۳ اختلالاتی در این اپلیکیشن مشاهده شد و از آن روز استارت فیلترینگ «لاین» زده شد و تا امروز نیز ادامه داشته‌است. «لاین» که فیلتر شد کاربران ایرانی به سمت اپلیکیشن‌ پیام‌رسان رقیب آن، یعنی «وایبر» حرکت کردند.

همزمان با ورود کاربران ایرانی به «وایبر»، اختلالات گسترده‌ای در آن اتفاق افتاد. کاهش پهنای باند، اتفاقی بود که به صورت مداوم کاربران این اپلیکیشن پیام‌رسان با آن دست و پنجه نرم می‌کردند، با آنکه فیلترینگ «وایبر» به صورت رسمی در مهر ماه ۱۴۰۱ اتفاق افتاد اما به دلیل افت کیفیت این اپلیکیشن پیام‌رسان در ایران، کاربران ایرانی در اواسط دهه ۹۰ به سمت اپلیکیشن پیام‌رسان تلگرام حرکت کردند.

اپلیکیشن پیام‌رسان «تلگرام» در ایران پستی و بلندی‌های زیادی را طی کرده‌است؛ در اواخر سال ۱۳۹۶ دسترسی به «تلگرام» به مدت یک هفته مسدود شد و سپس این اپلیکیشن پیام‌رسان دوباره در دسترس قرار گرفت. «تلگرام» در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۹۷ دوباره از دسترس کاربران ایرانی خارج شد، با این‌حال اختلالات گسترده در این اپلیکیشن پیام‌رسان تا آن روز کاربران ایرانی را به سایر اپلیکیشن پیام‌رسان هدایت نکرد، بنابر نظرسنجی که در مهر ماه ۱۳۹۷، حدود ۶ ماه پس از فیلترینگ تلگرام، توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران انجام شد، مشخص شد که اکثریت کاربران ایرانی کماکان مشتاق به استفاده از «تلگرام» بودند و در این راستا از فیلترشکن‌ها کمک گرفتند.

استفاده از اپلیکیشن تلگرام تا اواخر دهه ۹۰ نیز با وجود فیلترینگ در بین کاربران ایرانی رواج داشت، تا آنجا که محدودیت‌های سختی بر روی فیلترشکن‌ها اعمال شد و کاربران ایرانی سرانجام به اپلیکیشن پیام‌رسان رقیب، یعنی «واتساپ» کوچ کردند. استفاده از واتساپ تا مهر ماه ۱۴۰۱ توسط کاربران ایرانی صورت می‌گرفت تا اینکه این اپلیکیشن پیام‌رسان نیز همراه با اینستاگرام بر قطار فیلترینگ سوار شد، گفتنی است که «اینستاگرام» در اواخر شهریور ماه سال گذشته فیلتر شد.

در کنار فیلترینگ که به باور برخی کارشناسان «خود تحریمی» است، تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران، مانع از دسترسی کاربران ایرانی به برخی از سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها کارآمد شده‌است؛ به عنوان مثال تریدرها در حوزه رمزارز با این مشکل مواجه هستند، که صرافی‌های آنلاین به محض لو رفتن هویت کاربران ایرانی، حساب‌ آنها را مسدود کرده و مانع از فعالیت آنها می‌شود.

هزینه هنگفت اینترنت آزاد در ایران!

تعقیب کاربران ایرانی با تحریم و فیلترینگ، هزینه دسترسی به اینترنت آزاد را نجومی کرده‌است. بازار خرید و فروش فیلترشکن نخستین بازاری بود که در راستای فیلترینگ و تحریم‌های بین‌المللی رونق گرفت. فروشندگان فیلترشکن می‌گویند برای عبور از فیلترینگ اینترنت ایران که هر روز سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌شود؛ نیاز به سرورهای قوی‌تری است و همین موضوع، هزینه‌هایی را برای کاربران ایجاد کرده است. البته کمبود سرور VPN و هاست در بازار به دلیل افزایش چند ده برابری استفاده از VPN و نیاز شدید کسب‌وکارها به VPN و VPS نیز در این افزایش قیمت فیلترشکن‌ها موثر بوده است. براساس داده‌های ارائه شده اکانت دو ماهه یک فیلترشکن که ۱۳۰ هزار تومان و سه ماهه آن ۲۰۰ هزار تومان بود، درحال‌حاضر اکانت یک ماهه آن زیر ۲۰۰ هزار تومان نیست.

با این وجود فیلترشکن‌ها همواره پاسخگو نیاز کاربران ایرانی نیستند و قطع و وصل آنها خطرات زیادی را برای تجار به همراه دارد، گزینه‌ای که این روزها روی میز کاربران ایرانی قرار گرفته‌است، سیمکارت‌های بین‌المللی است. سیمکارت‌هایی فیزیکی که به گفته فروشندگان این محصول، آنها در ایران و سایر کشورهای جهان به غیر از کره‌شمالی قابلیت آنتن‌دهی و استفاده دارند.

این سیمکارت‌ها برای تایید هویت «verifying» در سایت‌هایی که کاربران ایرانی را تحریم‌ کرده‌اند، مانند صرافی‌های ارز دیجیتال و یا برخی وبسایت‌ها و یا استفاده‌ از چت‌بات‌های هوش‌مصنوعی استفاده می‌شوند؛ استفاده اصلی این سیمکارت‌ها در سفرهای خارجی است اما این روزها به راهی برای دور زدن تحریم‌ها و فیلترینگ تبدیل شده‌است، چراکه می‌توان با تغییر IP اینترنتی که از آن استفاده می‌شود، فیلترینگ را دور زد.

با این حال نرخ این سیمکارت‌ها در بازار نجومی است، به گونه‌ای که این سیمکارت‌ها در بازه قیمتی ۱۰ تا ۹۰ میلیون تومان در بازار خرید و فروش می‌شوند؛ علاوه بر این شارژ این سیمکارت‌ها نیز به نوبه خود هزینه هنگفتی را روی دوش کاربران ایرانی می‌گذارد و مبلغ پرداختی برای شارژ سیمکارت‌های بین‌المللی شامل قیمت دلار حواله، کارمزد درگاه آنلاین و مالیات در اروپا می‌شود.

فیلترینگ به شکاف دیجیتالی دامن می‌زند؟

با توجه به آنچه گفته شد، اینترنت این روزها به یک کالای لوکس بدل شده‌است. نیمی از جمعیت جهان به اینترنت دسترسی ندارند، چه از طریق یک دستگاه تلفن همراه و چه از طریق خطوط ثابت. اقتصادهای پیشرفته مانند ایالات متحده، فرانسه، آلمان، بریتانیا و کانادا بالاترین نرخ دسترسی را دارند. اقتصادهای نوظهور بزرگ تفاوت‌های زیادی را در نسبت کاربران اینترنت در جمعیت خود نشان می‌دهند که از حدود دو سوم در برزیل و مکزیک تا حدود یک سوم در هند متغیر است.

از آنجا که فیلترینگ هزینه دسترسی به اینترنت آزاد را بالا برده‌است، می‌توان گفت که به شکاف دیجیتال دامن می‌زند؛ در داخل کشورها، در راستای فیلترینگ نابرابری درآمد و نابرابری فرصت‌ها ممکن است بدتر شود زیرا گروه‌های محروم و افرادی که در مناطق روستایی زندگی می‌کنند دسترسی محدودتری به اینترنت خواهند داشت.

در رقابت بین کشورها نیز فیلترینگ تاثیر بسزایی دارد، دسترسی نسبتاً کم به اینترنت ممکن است بهره‌وری را در کشورهای نوظهور و در حال توسعه کاهش دهد. تحقیقات کارکنان صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که افزایش یک درصدی در سهم کاربران اینترنت در جمعیت، رشد سرانه را ۰.۱ تا ۰.۴ درصد در جنوب صحرای آفریقا افزایش می‌دهد.