ناگفته‌هایی از اسرار آمیزترین روش تامین آب در ایران

اسما پورزنگی آبادی - روزنامه اطلاعات| قنات یکی از اسرارآمیزترین سازه‌های تاریخی در سرزمین ایران است. اگرچه شیوه آبرسانی با حفر تونل‌هایی طویل در زیر زمین در برخی دیگر از کشورها نیز وجود داشته اما بیشترین تعداد قنات‌های دنیا در ایران واقع شده و معماری آن نیز به اسم ایران ثبت شده است.

قنات که یکی از مهم‌ترین روش‌های تأمین آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک به شمار می‌آید، نقشی اساسی در شکل‌گیری و تداوم حیات در بسیاری از مناطق ایران و کشورهای همسایه ایفا کرده، بنابراین اهمیت قنات نه‌تنها در تأمین آب برای مصارف کشاورزی و شرب، بلکه در توسعه شهرها و تمدن‌های تاریخی نیز غیرقابل‌انکار است.

قنات‌ها به‌عنوان یکی از پایدارترین روش‌های بهره‌برداری از منابع آبی، بدون نیاز به انرژی خارجی و تنها با استفاده از نیروی گرانش، آب را از اعماق زمین به سطح منتقل می‌کنند. فرآیند حفر قنات، عملیاتی پیچیده و زمان‌بر بوده که نیاز به دانش فنی، تجربه و مهارت‌های خاصی داشته است. این عملیات با شناسایی منابع آبی زیرزمینی آغاز و سپس با حفر چاه‌های مادر و مجاری مرتبط، مسیر آب تا سطح زمین هدایت می‌شد.
 متخصصانی که به نام مُقنّی شناخته می‌شدند، با استفاده از ابزارهای سنتی و روش‌های تجربی، این مسیرها را به دقت حفر و ایمن‌سازی می‌کردند. اگرچه با ورود تکنولوژی و راه‌های ساده برداشت آب از زیر زمین، دیگر قنات در جایی حفر نمی‌شود اما این سازه‌ها که شاهکار مهندسی کهن ایران به شمار می‌روند در بسیاری از مناطق کشور همچنان فعالند و آب را به مزارع و باغات می‌رسانند. در سال‌های اخیر، برخی از قنات‌های تاریخی به ثبت جهانی یونسکو نیز رسیده‌اند که نشان از اهمیت آن‌ها در سطح بین‌المللی دارد.

شب قنات

دکتر محمد حسن‌لی، متخصص علوم و مهندسی آب در یک برنامه با عنوان «شب قنات» که در محل خانه اتحادیه برگزار شد، با بیان این که نظرات متعددی درباره قنات وجود دارد و حالت اسرارآمیزی پیدا کرده گفت: به طور دقیق نمی‌توانیم بگوییم اولین قنات کجا و چطور به وجود آمده است.

قدمت قنات قصبه گناباد را براساس سفال‌هایی که از آن به دست آمده حدود ۲۷۰۰ سال تخمین زده‌اند. گمانه‌زنی‌های قبل و بعد از آن هم وجود دارد. 

«هانری گوبلو» فرانسوی یکی از افرادی است که درباره قنات تحقیق کرده و گفته است در شمال غربی ایران، معدن‌کاران برای استخراج آب از معادن شیوه‌ای را به کار بردند که بعدها برای برداشت آب در کشور به کار رفته است. در کتاب «فرهنگ و تمدن کاریزی» اثر پاپلی‌یزدی، نقل‌های متعدد راجع به قنات دیده می‌شود. قنات، فنی برای دستیابی به آب بوده که از ایران به تمام نقاط دنیا رفته است.

او با بیان این که یکی از استفاده‌های آب قنات برای شرب بوده است، افزود: اما قنات بیشتر برای آبیاری کشاورزی حفر می‌شد.

چاه‌گمانه و چاه‌میله

دکتر حسن‌لی برای تشریح مراحل حفر قنات در گذشته گفت: افرادی که مقنی بودند باید با بسیاری از علوم دیگر از جمله آب‌شناسی، اقتصاد، زمین‌شناسی و گیاه‌شناسی نیز آشنایی می‌داشتند؛ مثلا باید گیاه‌شناسی می‌دانستند تا بدانند چه گیاهانی در منطقه مدنظر برای حفر قنات رشد کرده و براساس آن متوجه می‌شدند که آنجا سفره‌های آب زیرزمینی قرار دارد. 

مقنیان ابتدا به کوهپایه‌ها می‌رفتند و در نقاطی از آنجا چاه‌های کوچکی به‌عنوان «چاه‌گمانه» حفر می‌کردند تا ببینند به آب می‌رسند یا خیر. شواهدی هم در ذهن داشتند از جمله این که چه گیاهانی رشد کرده و توپوگرافی منطقه به چه صورت است و جنس خاک چیست. بعد از حفر چاه‌گمانه، به جایی می‌رفتند که می‌خواستند آب سوار زمین شود که همان مظهر قنات است. 

مظهر قنات را نقطه‌گذاری می‌کردند و سپس یک تونل افقی با شیب بسیار کم حفر می‌کردند تا به چاه‌گمانه برسند. مدتی که در زیر زمین حفر می‌کردند نمی‌توانستند مدام حفاری کنند و برگردند، از طرفی اکسیژن هم به آن‌ها نمی‌رسید. بنابراین، یک‌سری چاه‌های عمودی حفر می‌کردند که به آن‌ها «چاه‌میله» می‌گفتند.

 پس از حفر قنات، از تعدادی از چاه‌میله‌ها برای مرمت و لایروبی هم استفاده می‌کردند اما روی اکثر آن‌ها درپوش می‌گذاشتند تا انسان یا حیوان یا سیلاب وارد آب قنات نشود. 

اول که حفاری را شروع می‌کردند کلنگی را روی زمین می‌گذاشتند و یک دور می‌زدند تا محدوده‌ای را که باید حفر شود مشخص کنند.

تیم حفاری

این پژوهشگر حوزه آب و قنات ادامه داد: کار حفر قنات توسط یک تیم انجام می‌شد که افراد تیم در شهرهای مختلف، متفاوت بود. استادکار، جبهه اصلی قنات را حفر می‌کرد و باید چنان مهارتی می‌داشت که با ضرباتش، باعث ریزش کوره یا تونل افقی نشود. دو نفر بالا روی زمین چرخ چاه را می‌گرداندند تا خاک‌هایی را که کنده شده بالا بکشند و گاهی که لازم بوده مقنی را بالا بیاورند. فرد دیگری هم کنار دست استادکار بود تا خاک‌هایی را که حفاری می‌شد با دَلو جمع‌آوری کند و به چرخ برساند که بالا کشیده و تخلیه شود. 

کوَل‌گذاری قنات یکی از تکنیک‌هایی بود که به‌کار می‌بردند تا در نقاطی که  خاک پایداری کافی نداشت و ریزش می‌کرد، مانع از ریزش کوره قنات شوند.

ابتکارات زیرزمینی

حسن‌لی یادآور شد: کوره افقی قنات به صورت مربعی حفر نمی‌شد بلکه به‌صورت محرابی یا پوسته‌ای بود تا هم استحکام کافی را داشته باشد و هم باعث شود در حین کندن کوره، قطرات آب مستقیم روی سر کسی نچکد و به دیواره‌ها هدایت شود.

مقنیان در حین حفر کوره قنات، چراغ موشی هم با خود داشتند. با کم شدن اکسیژن، این چراغ خاموش می‌شد، بنابراین از آن به‌عنوان ابزاری برای سنجش اکسیژن استفاده می‌کردند تا وقتی چراغ خاموش شد مقنی از زیر زمین خارج شود.

برای اکسیژن‌رسانی به کوره قنات، چند روش داشتند. یکی این که شن خیس بریزند تا اکسیژن تبادل شود، دیگر این که با پوست بز، لوله‌ای شبیه لوله‌بخاری درست می‌کردند و روش دیگر این بود که دو میله‌چاه در کنار هم ایجاد می‌کردند که سبب اکسیژن‌رسانی می‌شد.

 افزایش آبدهی 

این متخصص علوم و مهندسی آب افزود: برای افزایش آبدهی قنات هم روش‌هایی وجود داشت، از جمله این که سطح کوره قنات را پایین می‌آوردند که برای این کار، قسمت جدیدی در کوره حفر می‌کردند و چند سانتی‌متری پایین می‌رفتند و به آب بیشتری دست می‌یافتند.

شاخه‌زنی قنات یکی دیگر از راهکارها برای افزایش آبدهی قنات بود. در این روش، در اطراف بالای قنات حرکت می‌کردند تا به جبهه آب برسند؛ البته نباید وارد حریم قنات‌های دیگر می‌شدند تا باعث خشک شدن آن‌ها نشوند. 

فراموشی استادکاری

محمدعلی هاتفی اردکانی، استادکار قنات که ۲۷ سال است کار قنات انجام می‌دهد در این نشست با بیان این که قنات سازه‌ای است که ۲۴ ساعته آب می‌دهد و ضرری به سفره‌های آب زیرزمینی نمی‌زند گفت: امروز اگر می‌خواهیم قنات‌هایی داشته باشیم که کار کنند، باید کسانی وجود داشته باشند که کار یادشان داده باشیم. متأسفانه در حال حاضر، شاید تعداد استادانی که بتوانند کار قنات انجام دهند در هر استانی به انگشتان دست نرسد. 

در اردکان شاید ۵-۴ نفر آدم داشته باشیم که قنات را بفهمند؛ یعنی در عمق ۸۰-۷۰ متری زمین بدانند سمت شمال یا جنوب کدام است و مسیر آب به کدام طرف است و نوع خاک چیست و آیا می‌توان در آن خاک حفاری کرد یا ریزش می‌کند یا می‌توانند دو میله چاه را به هم وصل کنند؟

در استان یزد شاید ۶-۵ نفر بتوانند کار قنات را به صورت حرفه‌ای انجام دهند. وقتی قنات، ایجاد و آب روان می‌شود مرحله بعدی حفظ و مرمت آن است. برای فهمیدن این که قنات در چه فصلی و چگونه مرمت شود و این کار وظیفه چه کسی است به مهارت و تجربه و دانش خاص استادکاران نیاز داریم. 

او افزود: افراد برای حفر قنات، باید مراحل متعددی را طی می‌کردند و این‌طور نبود که هرکسی با هر سابقه‌ای بتوانند کار قنات را انجام دهد بلکه افراد باید از سوی استادباشی یا استادکار تأییدیه می‌گرفتند. 

کسی که بالاسر (روی زمین) است باید استادتر از کسی باشد که مثلا در داخل میله‌چاه قنات کار می‌کند. اگر یک استاد نیمه‌ماهر، چاه حفر کند اتفاق خاصی نمی‌افتد ولی کسی که دَلوکش است و پای چرخ چاه می‌ایستد باید استادتر باشد تا بداند نفر پایین دارد چه می‌کند. در گذشته، از عمق ۸۰ متری، صدا به بالا نمی‌رسید بلکه با اشاره طناب و حرکاتی مخصوص می‌فهماندند که الان باید دلو را بکشند. بالا کشیدن نفر با بالا کشیدن دلو فرق داشت و فرد باید این شناخت را می‌داشت و به حدی استاد می‌بود که خود را جای آدم داخل چاه بگذارد. همه به این فن و استادی نمی‌رسند. افرادی هستند که ۵۰ سال کار قنات می‌کنند ولی اصول اولیه را نمی‌دانند.

محمد برشان، پژوهشگر آب و قنات نیز با بیان این که یک مقنی، یک مهندس و ستاره‌شناس و آب‌شناس و هواشناس و خاک‌شناس بوده، گفت: قنات از «مظهر» به طرف چاه‌گمانه حفر می‌شد و مهم‌ترین اقدام در این مرحله، ترازکشی قنات بود. 

او تصریح کرد: اگر یک‌بار وارد قنات بشوید، وقتی برگشتید آدم سابق نخواهید بود.