از بیضایی، مهرجویی و عیاری تا سعید روستایی؛ توقیفی‌هایی که همه آن را تماشا کردند

اسمش توقیف است. مقاومت کنی آن را لو می‌دهند. تاریخ سینمای ایران را از هر طرف ورق بزنی یک واژه در آن خودنمایی می‌کند: «توقیف». ربطی هم به پیش و پس از انقلاب و یا دولت‌های مختلف ندارد. برخی فیلم‌ها از نظر مسئولان وقت شایسته دریافت پروانه نمایش نبوده‌اند و برای مدتی یا همیشه مهر توقیف خورده‌اند. حالا از این میان فیلم‌هایی هم بودند که توقیف شدند و نسخه اصلی آن لو رفته است.

این ماجرای توقیف فرمول بسیار ساده‌ای دارد، زمانی که یک فیلم ساخته می‌شود باتوجه به اقتضای زمان مهر توقیف روی آن می‌خورد اما اندکی که می‌گذرد مثل «باشو، غریبه کوچک» در جشنواره‌های داخلی صدها جایزه می‌گیرد و تلویزیون به کرات آن را پخش می‌کند. به «باشو غریبه کوچک» اشاره کردیم؛ در ابتدا نگاهی بیندازیم به آثار بهرام بیضایی که بعد از انقلاب با مشکلات زیادی مواجه شد و بعد هم به فیلم‌های توقیفی لو رفته سینما نگاه کنیم که برخی از آن‌ها مانند «مارمولک» را سال‌ها بعد از توقیف و لو رفتن، تلویزیون به کرات آن را نشان داد.

قدمت طولانی توقیفی‌ها

یکی از اولین فیلم‌هایی که طعم توقیف را چشید، چریکه تارا بود، از اولین فیلمسازانی که فیلم‌هایش در همان اوایل انقلاب با توقیف روبه‌رو شد، بهرام بیضایی بود. دو فیلم «چریکه تارا» و «مرگ یزدگرد» ساخته‌های بیضایی در سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، هرگز به نمایش عمومی درنیامدند. «چریکه تارا» به جز سه بار در بخش «نوعی نگاه» جشنواره فیلم کن ۱۹۸۰ و یکی دو بار در جشنواره بین‌المللی فیلم سن سباستین، به نمایش عمومی درنیامد، اما بعدها نسخه اصلی آن منتشر شد و همه آن را تماشا کردند

بهرام بیضایی سال ۶۴، «باشو غریبه کوچک» را ساخت. فیلم اما به مذاق مسولان وقت خوش نیامد و برچسب ضدجنگ به آن خورد. فیلم محصول دورانی است که همه تولیدات سینمای ایران در خدمت تهییج حس حماسی و تشویق مردم به حضور در جبهه‌ها بود. سال ۶۸ به اقتضاء فضای جامعه و پایان جنگ مسولان تشخیص دادند حالا وقت آن است که «باشو غریبه کوچک» روی پرده برود. این فیلم بارها از تلویزیون هم پخش شده است.

چند سال بعد داریوش مهرجویی «سنتوری» را ساخت. مهرجویی با «دایره مینا» طعم توقیف و رفع توقیف را از پیش از انقلاب چشیده بود. سال ۸۶ دیگر فیلم مهرجویی یعنی «سنتوری» هم مهر توقیف خورد. این اتفاق زمانی رخ داد که سینماها آماده اکران فیلم بودند. شائبه توهین به طبقه مذهبی، از جمله عواملی است که «سنتوری» را دچار مشکل کرد. هفت ماه بعد نسخه قاچاق آن بیرون آمد و بالاخره سال ۸۹ نسخه خانگی فیلم توزیع شد.

کمی بعدتر کمال تبریزی و «مارمولک»ش به میان آمد. اردیبهشت سال ۸۳ این فیلم روی پرده سینما رفت و پس از سه هفته جلوی اکران آن گرفته شد. عده‌ای این فیلم را توهین به روحانیت و عده‌ای دیگر فیلم را در راستای احترام به این قشر دانستند. پس از توقیف، نسخه غیرقانونی «مارمولک» به شکل گسترده‌ای توزیع شد و در نهایت فیلم پس از دو دهه توقیف به شبکه خانگی آمد و از تلویزیون هم پخش شد!

بعد از کمال تبریزی آتش توقیف‌ها دامن کیانوش عیاری را گرفت. سال 1389 بود که عیاری ساخت «خانه پدری» را به پایان رساند اما تا سال 1392 اجازه حضور در جشنواره‌ای را نداشت. کمی بعدتر یعنی در روزهای چهارم و پنجم دی ۱۳۹۳ در گروه هنر و تجربه در پردیس کوروش اکران عمومی شد اما پس از دو روز دوباره اکران فیلم متوقف شد. پس از پنج سال فیلم با اصلاحاتی و با رده‌بندی سنی بالای ۱۵ سال به نمایش درآمد، اما پس از پنج روز در ۶ آبان ۱۳۹۸ با دستور مستقیم دادستانی مجددا توقیف شد. این فیلم در ۲۲ آبان ۱۳۹۸ دوباره از توقیف درآمد و بعد از مدت کوتاهی، اکرانش به پایان رسید و بعدها هم نسخه آن به راحتی در اختیار مردم قرار گرفت و همه آن ماجرای خشونت را که بهانه توقیف این فیلم بود به وضوح دیدند.

این روزها هم فیلم سینمایی «برادران لیلا» با این‌که در فستیوال‌های خارجی حضور پیدا کرده و در کشوری مانند فرانسه هم به نمایش درآمده است اما برای اکران با اگر و اماهای زیادی مواجه شد در ابتدا اجازه ندادند که این فیلم روی پرده سینما برود و اعلام شد که جزو فیلم‌های توقیفی است و بعد از مدتی هم نسخه اصلی آن پیش از اکران لو رفت و منتشر شد.

خانه پدری

وقتی فیلم لو برود چه می‌شود؟

این روزها، هر روز با فهرستی تازه از اسامی فیلم‌های توقیفی مواجه می‌شویم، فیلم‌هایی که نه مشکلشان حل می‌شود، نه اکران می‌شوند، فقط پشت صف اکران می‌مانند، یا مثل «برادران لیلا» لو می‌روند. سید امیر سیدزاده، تهیه‌کننده سینما این اتفاق را ناخوشایند برای سینما می‌داند و درباره زیان و تبعات مالی توقیف فیلم برای مخاطب و برای سازندگان می‌گوید: «بخشی از جنبه‌های توقیف یک فیلم، مادی و اقتصادی است و بخش دیگر معنوی و خسارت‌های اعتباری است. یک سرمایه‌گذار وقتی برای ساخت یک اثر هزینه می‌کند، طبیعتا به دنبال بازگشت آن است ولی اگر قرار باشد با توقیف فیلمش، سرمایه اولیه‌اش را هم به دست نیاورد، دیگر بودجه و تمایلی برای سرمایه‌گذاری مجدد نخواهد داشت. این بحث مالی ماجرا.»

او ادامه می‌دهد: «یک بخش دیگر این است که یک گروهی دور هم جمع می‌شوند و کاری را می‌سازند و می‌خواهند که حاصل زحماتشان را ببینند و وقتی که این اتفاق نمی‌افتد، تمام آن هنرمندان و اعضای تیم سازنده سرخورده می‌شوند. این ماجرا خسارت مادی معنوی توام با یکدیگر دارد. حالا نتایج منفی آن برای مخاطب این است که از دیدن تفکرات متفاوت محروم می‌شود. کسی که به سالن سینما می‌رود دوست دارد همه افکار را بررسی کند، وقتی دائم به سینما می‌رود و فکر و مسئله تازه‌ای را نمی‌بیند، نتیجه‌اش می‌شود این چیزی که الان شاهد آن هستیم، کاهش روز افزون مخاطبان سینما. تا زمانی که ما مخاطب را از رفتن به سینما محروم کنیم، این یعنی صدمه به لایه‌های فرهنگی که کاهش مخاطب را هم به همراه دارد.»

او درباره لو رفتن آثار می‌گوید:«روی یک فیلم برچسب توقیفی می‌زنند، با منظور اینکه این فیلم از هر جهت، محتوای مناسبی ندارد. خب چند مسئله ایجاد می‌شود، اگر محتوا مناسب نیست، چرا از همان ابتدا پروانه ساخت صادر می‌کنند؟ دوم اینکه اگر بد است چرا جلوی لو رفتن نسخه اصلی آن را نمی‌گیرند.»

حواشی ادامه‌دار«برادران لیلا»

۲۸ شهریور کارگردان فیلم «برادران لیلا» این پرسش را مطرح کرد که چرا فیلمش با وجود برخی ویژگی‌های مهم برای شرکت در اسکار، در کمیته بررسی نماینده سینمای ایران به آکادمی وجود ندارد؟

سعید روستایی در گفت‌وگویی با ایسنا یادآور شده بود: فیلم «برادران لیلا» در میان فیلم‌های در حال بررسی در کمیته معرفی نماینده ایران به اسکار وجود ندارد در حالیکه قرار بود در سازمان سینمایی انعطاف به خرج داده شود تا فیلم برای گرفتن پروانه، به شورای پروانه نمایش ارجاع داده شود زیرا به هر حال ما با هماهنگی‌هایی فیلم را به جشنواره کن فرستاده بودیم اما جای سوال است چرا حالا که به زمان معرفی نماینده اسکار رسیده‌ایم، « برادران لیلا» با تمام امتیاز هایی که داشته از این رقابت کنار گذاشته شده است؟

به گفته‌ او؛ «برادران لیلا» از مدتی قبل اکران خود را در فرانسه آغاز کرد و تاکنون بیشتر از فیلم‌ «متری شش و نیم» که آن نیز در این کشور اکران شده بود، بلیت فروخته و فروش‌اش پس از سه هفته به هفتصد هزار یورو رسیده و به زودی به نزدیک یک میلیون یورو هم می‌رسد.‌حق پخش این فیلم از سوی۴۰ کشور دیگر دنیا خریداری شده و قرار است به اکران برسد. ضمن اینکه از سوی ۲۰ فستیوال هم دعوت شده است.

اما روند پیگیری نمایش فیلم سعید روستایی در چند ماه اخیر به چند اظهار نظر کوتاه ختم شد و در نهایت شرایط اجتماعی، سیاسی و برخی ناآرامی‌ها که بعد از شهریور به‌وجود آمد باعث شد که این موضوع چندان در رسانه‌ها مطرح نشود.

البته روح الله سهرابی مدیر کل نظارت بر عرضه و نمایش آثار سینمایی درباره مشکل برخی فیلم‌های سینمایی از جمله «برادران لیلا» ۲۰ دی گفته بود: «طبیعی است هیچ فیلمی برای توقیف ساخته نمی‌شود و عوامل فیلم‌ها هم پیگیر حل و فصل موضوع هستند. ما هم تلاشمان را کرده‌ایم. مشکلاتی حاشیه‌ای گریبان فیلم‌ها را گرفته است. طبیعتا پیگیر اکران این فیلم‌ها خواهیم بود و خود صاحبان آثار هم در حل و فصل گره‌های بعضا کوری که افتاده تاثیر دارند.»

مشکل حل نشد و فیلم لو رفت

مشکل این فیلم حل نشد، «برادران لیلا» لو رفت جواد نوروزبیگی تهیه کننده فیلم «برادران لیلا» در واکنش به پخش و دیده شدن جدیدترین فیلم سعید روستایی در گفتگو با خبرآنلاین گفت: «بی تردید دیدن فیلم «برادران لیلا» در ‌ شرایط فعلی و با پخش غیر قانونی، عملی غیر اخلاقی است و چنانچه مخاطبان سینمای ایران فیلم «برادران لیلا» را دیده‌اند؛ در زمان اکران یا پخش از پلتفرم به صورت مینی سریال مجددا به تماشای این فیلم بنشینند.»

با نگاهی منصفانه اگر به عبارت «این فیلم توقیف شد» نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که نه تنها آن فیلم کنار گذاشته نشده، بلکه مخاطبان بیش‌تری پیدا کرده و کارگردانش هم بیش از پیش محبوب شده. حالا اگر یک فیلم مناسب نیست، چرا مسئولان سینمایی نسبت به لو رفتن نسخه یک فیلم واکنش نشان نمی‌دهند؟ یا اقدامی جهت تعامل با هنرمندان علی الخصوص سازندگان انجام نمی‌دهند؟ فیلمی مانند «برادران لیلا» در این شرایطی که سینما در سال ۱۴۰۱ تنها ۴۱۵ میلیارد تومان فروش داشته، کمک بزرگی به گیشه می‌کرد، هم بخاطر نام سعید روستایی و تجربه ساخت آثاری مثل«متری شیش و نیم» هم بخاطر بازیگران چهره و شناخته شده این فیلم. اما بخاطر یکسری ملاحظات که درباره آن توضیحی داده نشد، آن را توقیف کردند و اتفاقا همه مردم هم در نهایت آن را تماشا کردند.