بحران جدید بازار مرغ در ایران: ناکارآمدی نهاده‌ها و انحصار نژاد

بازار مرغ کشور در ماه‌های اخیر بار دیگر به نقطه جوش رسیده است؛ نقطه‌ای که این بار نه تنها ناشی از نوسانات قیمت ارز یا تغییرات فصلی جوجه‌ریزی، بلکه حاصل ترکیب پیچیده‌ای از ناکارآمدی در تأمین نهاده، انحصار در واردات نژاد مرغ و ساختار معیوب تخصیص ارز است. این شرایط نه تنها بر قیمت‌ها تأثیر گذاشته، بلکه به یک بحران اجتماعی نیز تبدیل شده است.

ناکارآمدی در تأمین نهاده

فرزاد طلاکش، دبیرکل فدراسیون طیور ایران، در نشست ویژه اتاق ایران تصویر روشنی از این بحران ارائه کرد. به گفته او، سامانه بازارگاه که از سال ۱۳۹۸ با هدف تنظیم شفاف بازار نهاده ایجاد شده است، امروز نه تنها سازوکار کارآمدی برای تأمین خوراک طیور ارائه نمی‌دهد، بلکه به دلیل الزام تولیدکننده به پیش‌پرداخت‌های سنگین و انتظار چندماهه برای ورود کالا، عملاً به مانعی برای تولید تبدیل شده است.

این فاصله زمانی همچنین موجب شده تا مرغداران برای تأمین نیاز فوری خود به بازار آزاد پناه ببرند. بازاری که قیمت‌های آن تحت تأثیر کمبود، دلالی و بی‌ثباتی ارز، روز به روز از توان تولیدکننده بیشتر فاصله می‌گیرد.

بحران نژاد مرغ

اما بحران نهاده تنها یک ضلع ماجراست. ضلع دوم، بحران نژاد مرغ در کشور است. تصمیمات چند سال اخیر در حوزه «سویه آرین» بازار را به سمت بی‌ثباتی بیشتری سوق داده است. طرح ملی آرین با هدف خودکفایی در تولید نژاد بومی آغاز شد، اما به دلیل اجرای غلط، نه تنها به خودکفایی نرسید، بلکه موجب توقف واردات نژادهای بهره‌ور جهانی مانند «راس ۳۰۸» شد؛ نژادی که بیش از ۷۰ درصد مرغ تولیدی جهان را تأمین می‌کند.

توقف واردات این نژاد و سپرده شدن انحصار آن به یک سازمان شبه‌دولتی، از منظر فعالان صنعت اقدامی خلاف اصول رقابت و قانون اساسی بوده است. نتیجه نیز کاهش بهره‌وری، افزایش تلفات و افت کیفیت تولید است.

تأثیرات اقتصادی

این تحولات زنجیروار اکنون خود را در بازار نشان می‌دهد. کاهش جوجه‌ریزی به دلیل کمبود نهاده، افت استاندارد وزنی مرغ‌ها به دلیل هزینه‌های تولید و عقب‌ماندگی نژادی، همگی دست‌به‌دست هم داده و تولید را در مسیر کاهش طبیعی قرار داده‌اند. هر گونه تکانه ارزی، تأخیر در تخصیص ارز و هر محدودیت جدید در واردات می‌تواند قیمت‌ها را تحت تأثیر قرار دهد و موج تازه‌ای از گرانی را رقم بزند.

طلاکش در تحلیل خود به نکته مهمی اشاره می‌کند: در سال گذشته حدود ۶.۸ میلیارد دلار برای واردات جو، ذرت و سویا هزینه شده و اگر دولت از سیاست ارز ترجیحی فاصله بگیرد، درآمدی بین ۲۹۸ تا ۴۸۹ همت خواهد داشت. اما یارانه مورد نیاز برای مرغ و تخم‌مرغ به مراتب کمتر است. این موضوع نشان می‌دهد آزادسازی ارز، با طراحی درست، نه تنها تورمی نخواهد بود بلکه قابل جبران است.

پیشنهادات برای بهبود

پیشنهاد طلاکش روشن است: تأمین ۱۰۰ همت تسهیلات ارزان‌قیمت برای تولیدکنندگان و ایجاد «کارت خرید پروتئین» به جای پرداخت یارانه نقدی؛ روشی که هم تولیدکننده و هم مصرف‌کننده را هم‌زمان حمایت می‌کند. به این ترتیب، می‌توان به یک راه‌حل پایدار برای بحران فعلی دست یافت.

نتیجه‌گیری

اگرچه صنایع غذایی اتاق ایران این هشدارها را با جدیت شنیده، اما تصمیم نهایی با دولت است. دولتی که باید در مورد سه گره اصلی – آزادسازی ارز نهاده‌ها، رفع انحصار نژاد و بازنگری در سامانه بازارگاه – تصمیم‌های فوری و شفاف اتخاذ کند. صنعت طیور نه تنها یک بخش اقتصادی، بلکه محور امنیت غذایی کشور است و کمبود مرغ و تخم‌مرغ می‌تواند به سرعت تبدیل به بحران اجتماعی شود.

طی دو هفته گذشته، تولیدکنندگان در مقابل وزارت جهاد کشاورزی تجمع کردند تا تولید و صنعت خود را از نبود نهاده و دان نجات دهند. در نهایت، جلسه‌ای با حضور هومن فتحی، سرپرست معاونت توسعه بازرگانی، برگزار شد که در آن وعده داده شد تا ۷۰ هزار تن از نهاده مورد نیاز تولیدکنندگان طی ۲۴ ساعت تخصیص یابد.

با این حال، پس از گذشت دو هفته از این وعده، تنها ۴۰ هزار تن از میزان مطرح شده در میان تولیدکنندگان توزیع شده است. این موضوع موجب افزایش نگرانی‌ها در مورد تداوم شرایط فعلی و افزایش قیمت مرغ و تخم‌مرغ شده است.

بر اساس مشاهدات میدانی، قیمت‌ها همچنان افزایش می‌یابد. به‌عنوان مثال، سینه مرغ بدون استخوان در تاریخ ۲۶ آبان‌ماه با نرخ ۳۲۹ هزار و ۸۰۰ تومان عرضه شد و قیمت مرغ کامل به ۳۳۷ هزار و ۱۲۵ تومان رسید. این وضعیت نشان‌دهنده نیاز فوری به تغییرات ساختاری در بازار مرغ کشور است تا از ایجاد بحران‌های اجتماعی و اقتصادی بیشتر جلوگیری شود.