ایران از نظر حقوقی چه کاری می‌تواند انجام دهد؟

مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ به منظور اطمینان قدرت‌های جهانی از عدم تولید و توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران و اطمینان ایران از حق خود برای غنی‌سازی سوخت صلح‌آمیز هسته‌ای برای اهداف غیرنظامی در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵) آغاز شد. پس از چندین دوره مذاکرات، در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ (۳ آذر ۱۳۹۲) توافق موقت ژنو بر سر برنامه هسته‌ای ایران بین ایران و کشورهای ۱+۵ در ژنو سوئیس امضاء شد. همان‌طور که کشورها روی یک توافق بلندمدت کار می‌کردند، این موضوع با متوقف‌شدن بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران در عوض کاهش تحریم‌های اقتصادی علیه ایران همراه بود.

این توافق در واقع پایانی بر ۱۲ سال مذاکرات ایران با قدرت‌های جهانی بر سر مسئله خطر تولید سلاح اتمی بود که با مسئولیت حسن روحانی در مهر ۱۳۸۲ آغاز و در تیر ۱۳۹۴ با مسئولیت محمدجواد ظریف و در دولت حسن روحانی با توافق جامع به پایان رسید.

سرانجام پس از ۲۲ ماه مذاکره دولت دکتر حسن روحانی، محمدجواد ظریف به همراه تیم مذاکره‌کننده ایرانی بعد از ۱۷ روز مذاکره فشرده، سه‌شنبه ۱۴ ژوئیه (۲۳ تیرماه) در وین پایتخت اتریش موفق به دستیابی به یک توافق جامع و نهایی با گروه ۱+۵ بر سر آینده برنامه هسته‌ای ایران شدند. فدریکا موگرینی (مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا) و محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه ایران) در یک نشست رسمی در مقابل رسانه‌ها در وین با خواندن بیانیه‌ای به زبان‌های انگلیسی و فارسی اعلام کردند که توافق نهایی در برنامه هسته‌ای ایران به دست آمده‌ است.

فرانک‌والتر اشتاین مایر (وزیر امور خارجه آلمان)، فدریکا موگرینی (مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا)، محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه ایران)، سرگئی لاوروف (وزیر امور خارجه روسیه)، فیلیپ هموند (وزیر وقت امور خارجه بریتانیا) و جان کری (وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده آمریکا) امضاکنندگان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بودند.

حالا پس از قریب به سه سال دونالد ترامپ در سخنرانی خود در کاخ سفید مدعی شد که توافق هسته‌ای فاجعه‌آمیز بوده و باعث شده است تا آمریکا میلیاردها دلار به ایران پول بدهد که مایه شرمساری آمریکاست. ترامپ در سخنان خود در آمریکا مدعی شد که مدارکی دارد که نشان می‌دهد ایران دروغ گفته است. ترامپ رسما از برجام خارج شد و فرمان بازگشت تحریم‌های ایران را صادر کرد. در صورتی که سایر کشورهای اروپایی اعلام کرده‌اند که همچنان در برجام خواهند ماند. تا جایی که فدریکا موگرینی در سخنانی اظهار کرد: «اجازه ندهید کسی این توافق را خدشه‌دار کند. توافق هسته‌ای مورد حمایت همه ماست و به آن پایبند هستیم. همچنین اتحادیه اروپا آماده است که از سرمایه‌گذاری اقتصادی خود حمایت کند.»

موگرینی همچنین خطاب به مسئولان ایران گفت: «به برجام پایبند باشید، همانند اتحادیه اروپا که به آن پایبند خواهد بود.»

رییس‌جمهور کشورمان نیز دقایقی پس از سخنان ترامپ با مردم ایران سخن گفت و اعلام کرد: «ایران طبق اذعان آژانس بین‌المللی به تمام تعهدات خود وفادار بوده است و امروز دیدیم کشوری که به تعهدات بین‌المللی احترام نمی‌گذارد، کیست؟ برجام توافق ایران و آمریکا نبوده است که آمریکا بگوید از آن خارج می‌شود؛ برجام یک تعهد بین‌المللی است و آمریکا رسما اعلام کرد به تعهدات بین‌المللی اعتنایی ندارد.»

حالا سوال اینجاست که آیا در توافق‌نامه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) درباره بدعهدی یکی از اعضا پیش‌بینی خاصی شده بوده است یا خیر؟

پاسخ به این سوال مثبت است و در متن کامل برجام، بندی با عنوان «ساز و کار حل و فصل اختلافات» وجود دارد. اگر بخواهیم به زبان ساده توضیح دهیم در این بنده آمده است: «چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه گروه ۱+۵ تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به یک کمیسیون مشترک ارجاع دهد. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با نظر اعضا تمدید شود. چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان باز هم با اجماع، تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک، شاکی می‌تواند درخواست کند که موضوع توسط یک هیئت مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم، مستقل) بررسی شود. چنانچه متعاقب این فرایند ۳۰ روزه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از ۵ روز نظریه هیئت مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله‌نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کند یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» بشمار می‌آید.»

در بخش دیگری از همین بند برجام آمده است: «پس از توضیحات شاکی درباره تلاش‌های توام با حسن نیت در برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد باید منطبق با رویه‌ خود در خصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای‌گیری کند. چنانچه قطعنامه ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجددا اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم‌گیری کند. شورای امنیت سازمان ملل متحد، با ابراز نیت خود برای تصمیم‌گیری مبتنی بر ممانعت از اجرای دوباره این تدابیر در صورتی که ظرف این مدت موضوع حل و فصل شده باشد، دیدگاه‌های طرف‌های اختلاف و هرگونه نظریه صادرشده توسط هیئت مشورتی را لحاظ خواهد کرد.

ایران گفته است، چنانچه تحریم‌ها به طور جزئی یا کلی مجددا اعمال شوند، این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد کرد.»

اما کمیسیون مشترک چیست و اعضای آن چه کسانی هستند؟

کمیسیون مشترک متشکل از دولت‌های طرف برجام یعنی ایران و ۱+۵ است که در سطح معاونان وزرای امور خارجه تشکیل جلسه می‌دهد و در عین حال، جلسات کارشناسی متعددی نیز در حوزه‌های  هسته‌ای و تحریم‌ها برگزار می‌کند. در این جلسات موضوعات مختلف مربوط به برجام رصد شده و در صورت لزوم تصمیمات مقتضی اتخاذ می‌شود.

در متن برجام و پیوست‌های آن وظایف متنوع و متعددی بر عهده کمیسیون مشترک گذاشته شده است که جزئیات آن در بخش‌های مربوطه در متن برجام و پیوست‌ها و به طور خاص در پیوست شماره چهار برجام آمده است. در واقع کمیسیون مشترک مسئولیت مراقبت از روند اجرای برجام از سوی همه طرف‌ها و رفع گره‌های احتمالی در این مسیر را دارد.

بر اساس پیوست چهار برجام، کمیسیون مشترک تاسیس می‌شود تا کارکردهایی که در برجام از جمله پیوست‌هایش به آن واگذار شده را اجرا کند. این کمیسیون متشکل از نمایندگان گروه ۱+۵ یعنی دولت‌های چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلستان و ایالات متحده به همراه نماینده عالی اتحادیه اروپایی در امور خارجه و سیاست امنیتی و ایران است. همچنین، نماینده عالی اتحادیه اروپا یا نماینده او به عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک انجام وظیفه خواهد کرد.

کمیسیون مشترک هر سه ماه یک‌بار و یا در هر زمان به درخواست یک عضو برجام تشکیل جلسه خواهد داد. هماهنگ‌کننده جلسه‌ نیز کمیسیون مشترک را به گونه‌ای منعقد خواهد کرد که برگزاری آن بیش از یک هفته بعد از دریافت چنان درخواستی نباشد، مگر برای رایزنی‌ها و هر موضوع دیگر که هماهنگ ‌کننده و یا یک عضو برجام آن را فوری تشخیص دهد که در این صورت جلسه در اولین فرصت ممکن که بیش از سه روز تقویمی از زمان دریافت چنان درخواستی نباشد، برگزار خواهد شد.

جلسات کمیسیون مشترک نیز بنا بر شرایط موجود در نیویورک، وین، یا ژنو برگزار خواهد شد. کار کمیسیون مشترک، محرمانه است و تنها می‌تواند بین اعضای برجام و در صورت اقتضا با ناظران به اشتراک گذارده شود، مگر آنکه کمیسیون مشترک تصمیم دیگری بگیرد.

جلسات کمیسیون در سطح معاونان وزاری امور خارجه  و مدیران سیاسی برگزار می‌شود البته تا کنون دو جلسه در سطح وزیران برگزار شده است.

آخرین جلسه کمیسیون مشترک در اسفندماه سال ۹۶ برگزار شد و باید دید با توجه به شرایط فعلی برجام اعضای کمیسیون چه تصمیمی اتخاذ می‌کنند؟