برای کنترل و درمان «درد» چکار کنیم؟

دکتر مسعود هاشمی، رییس انجمن بررسی و مطالعه درد">درد در ایران همزمان با روز جهانی درد ضمن اشاره به فعالیت‌های گسترده این انجمن در راستای بررسی و مطالعه درد در تخصص‌های مختلف پزشکی، عنوان کرد: این انجمن یکی از شعب انجمن جهانی درد بوده و از سال ۱۳۷۷ به عضویت دائمی انجمن بین المللی درد درآمده و در سال ۱۳۸۱ با مجوز وزارت بهداشت، به خانواده انجمن‌های علمی پزشکی  داخل  کشور پیوسته است.

وی جلب توجه و ارتقای آگاهی سیاستگذاران و پزشکان رشته‌ها و تخصص‌های مختلف به مساله درد را از اهداف این انجمن و سایر گروه‌های فعال در زمینه مطالعه درد عنوان کرد و گفت: کنترل درد و درمان">درمان آن یکی از حقوق اساسی بیماران است که به همین دلیل روز ۱۱ اکتبر مصادف با ۱۹ مهر به عنوان روز جهانی درد نامگذاری شده و هرساله شعاری برای آن تعیین می‌شود. به عنوان نمونه سال گذشته با توجه به اهمیت موضوع  با شعار "کنترل درد‌های بعد از عمل جراحی"برگزار شد.

اهمیت و نحوه کنترل درد بعد از عمل جراحی

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به اهمیت شناسایی علل درد و درمان آن، تصریح کرد: اگرچه درد بعد از عمل جراحی طبیعی بوده، ولی ادامه طولانی مدت آن غیرطبیعی و نیازمند توجه جدی متخصصان است. زمانیکه چاقوی جراحی روی گوشت یا استخوان بیمار گذاشته شده و بافتی را برش می‌دهد، این مساله قطعا با درد همراه است، با این حال ترمیم بافت آزرده و آسیب دیده به شرایط و وضعیت دوره نقاهت بیمار و نحوه کنترل درد آن بافت آسیب دیده و بازیابی و بازتوانی آن بستگی دارد.

عدم کنترل درد نتیجه عمل جراحی را بی اثر می‌کند

وی با اشاره به عمل تعویض مفصل زانو که این روز‌ها در قشر سالمند جامعه بسیار شایع شده، ادامه داد: اگر در دوره ریکاوری درد کنترل نشده و بیمار نتواند در مدت زمانی کوتاه خود را به شرایط نرمال برگردانده و عصب و عضله نیز باهم هماهنگ نشود، نتیجه عمل جراحی از بین می‌رود که عامل اصلی آن، درد است. در سایر جراحی‌ها نیز همین امر صادق است، اگر نتوانیم درد را کنترل کرده و دوره نقاهت طولانی شود، بافت آسیب دیده نمی‌تواند خودش را بازتوانی کند.

وی با بیان اینکه همین مساله اهمیت  کنترل درد بعد از عمل جراحی را دوچندان می‌کند، گفت: اهمیت این امر تا جائی است که در برخی جراحی‌ها کنترل درد از خود عمل جراحی مهمتر است. برنامه متخصصین کنترل درد باید پیش از انجام جراحی کاملا مشخص بوده تا بلافاصله بعد از عمل کار کنترل و درمان درد آغاز شود. در این میان بازگشت سریع بیمار به زندگی عادی و ترمیم سریع ماهیچه‌ها اهمیت زیادی دارد، چراکه ماهیچه خیلی سریع توانایی خود را از دست داده و بازیابی و بازتوانی آن‌ها در این شرایط بسیار سخت است.

در همین راستا، ازآنجاکه کاهش دوره نقاهت و بستری بیمار از اولویت‌های وزارت بهداشت است، توجه به کنترل درد بیمار برای تسریع ترمیم بافت آسیب دیده نیز ضروری است.

دانشگاه شهید بهشتی پیشرو در راه اندازی رشته تخصصی درد

وی با بیان اینکه بیش از ۱۰ سال گذشته از سال ۸۵ برای اولین بار رشته "فوق تخصصی درد" در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی راه اندازی شد، عنوان کرد: از همان ابتدای کار فعالیت گسترده این گروه در دانشکده‌ها و بیمارستان‌های دانشگاه آغاز شد و ما موفق شدیم مساله ارایه خدمات و سرویس‌های درمانی ناشی از درد و اهمیت این موضوع را به اکثر بخش‌ها و گروه‌ها تعمیم دهیم. به گونه‌ای که هم اکنون کلینیک‌های درد جز شلوغ‌ترین و فعال‌ترین کلینیک‌های دانشگاه بوده و از بعد آموزشی نیز دستیارانی با سطح علمی بالا در این گروه‌ها تربیت شده و در داخل و خارج کشور جایگاه بسیار خوبی دارند.

۲۰۱۸، سال آگاه سازی عمومی نسبت به مساله درد

هاشمی با بیان اینکه سال ۲۰۱۸ با شعار سال "آموزش و آگاه سازی جامعه، بیماران و پزشکان نسبت به مساله درد" نامگذاری شده است، گفت: بر اساس مطالعه چند سال گذشته دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با موضوع "میزان آگاهی پزشکان تخصص‌های مختلف بیهوشی، جراح، ارتوپد، داخلی و غیره"، متاسفانه آگاهی آنان نسبت به مساله درد، نحوه کنترل آن و تجویز دارو در بیماری‌های مختلف در حد پایینی بود؛ بنابراین نتیجه این مطالعات توجه به مساله آموزش و افزایش آگاهی پزشکان و متخصصان نسبت به این مساله را محسوس‌تر می‌کند، مخصوصا اینکه امسال نیز شعار روز جهانی درد از سوی انجمن جهانی درد، آموزش همگانی و ارتقای سطح آگاهی افراد نام گذاری شده است.

ضرورت تدوین سرفصلی تحت عنوان "درد" در دوره پزشکی عمومی

این استاد دانشگاه با تاکید بر ضرورت تدوین سرفصلی تحت عنوان "درد، آناتومی و مکانیزم آن" در دوره پزشکی عمومی، تصریح کرد: البته این آموزش‌ها در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برای دانشجویان رشته‌های پرستاری با عنوان "مدیریت درد" و در کلینیک‌های دانشگاه برای افزایش آگاهی بیماران نسبت به انواع درد و اهمیت آن آغاز شده است.

وی با تاکید بر اهمیت مبحث درد، اظهار کرد: "درد" همواره به عنوان یکی از حواس اصلی در کنار حس‌های لامسه، چشایی، بینایی و سایر حواس مطرح می‌شود؛ بنابراین تدوین سرفصلی برای آشنایی دانشجویان دوره پزشکی عمومی با فیزیولوژی و آناتومی آن یک ضرورت است که باید مورد توجه سیاستگذاران قرار بگیرد.

ارایه آموزش‌های همگانی مبحث "درد" در کلینیک‌های دانشگاه

رییس کلینیک درد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به ارایه آموزش‌های همگانی در رابطه با مبحث "درد" در کلینیک‌های درد دانشگاه، تصریح کرد: در این راستا کتابچه، بروشور و پکیج‌های آموزشی برای آشنایی بیماران با انواع و شدت درد و همچنین توجه به علائم هشدار نسبت به درد‌های مهم از جمله کمردرد‌ها و سردرد‌های مهم و درد‌های مفاصل، آرتروز و ... تهیه شده است. بر اساس این آموزش‌ها نباید هردردی به عنوان درد بی اهمیت تلقی شود. به عنوان نمونه برای کمر درد و سیاتیک یکسری علائم هشدار در نظر گرفته شده که بیمار باید با درنظر داشتن این علائم در زمان بروز به متخصص مراجعه کند. این مساله درباره سردرد‌های مهم و خطرناک نیز صادق است.

وی با تاکید بر ضرورت آگاه سازی عمومی نسبت به اهمیت آشنایی با درد و علائم درد‌های مهم در سطح جامعه، تصریح کرد: به عنوان نمونه بیمار باید بداند با مفصلی که دچار آرتروز شده چگونه رفتار کند، چطور ورزش کند و چه حرکت‌هایی را انجام دهد و یا انجام چه حرکت‌هایی در این شرایط ممنوع است.

علائم هشدار درد‌های مهم و خطرناک 

هاشمی با تاکید بر ضرورت آگاهی افراد نسبت به سردرد‌های مهم و خطرناک، عنوان کرد: هر سردردی، سردرد میگرنی نیست در حالیکه بیمار بدون داشتن آگاهی تنها به خوردن مسکن و دارو بسنده می‌کند و اگرچه با مصرف دارو طی روز‌های اول درد کنترل می‌شود، ولی پس از چند روز خود دارو‌ها باعث تشدید درد شده و یک وابستگی ایجاد می‌کند. این درحالیست که افراد با مراجعه به کلینیک‌های درد به راحتی درمان شده و به زندگی عادی برمی گردند.

وی با اشاره به اهمیت توجه به برخی از نشانه‌ها در "درد‌های مهم"، خاطرنشان کرد: بیماران باید در مواجهه با برخی از نشانه‌های هشدارآمیز مانند درد همراه با تهوع، استفراغ، دوبینی و ضربان شدید حتما به پزشک مراجعه کنند. همچنین درد گردنی که با انتشار به یک دست و یا دو دست همراه بوده و در کنار آن احساس سری و بی‌حسی داریم و به نوعی پیش رونده است، از دیگر علائم هشدار جدی و بااهمیت است.

وی همچنین با بیان اینکه باید علل کمردرد‌های مزمن، سردرد و درد‌های احشایی شناسایی و بررسی شود، عنوان کرد: اگرچه سردرد و کمردرد برای همه پیش میآید، ولی در هر صورت اگر مدت زمان آن بیش از ۶ هفته طول بکشد، حتما باید جدی گرفته شده و به متخصص مراجعه شود.

آشنایی با خدمات درمانی کلینیک‌های درد

رییس کلینیک درد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به فعالیت گسترده کلینیک‌های درد، با  اشاره به برخی از خدمات درمانی آن ها، عنوان کرد: در کلینیک‌های درد درمان‌های تهاجمی و غیر تهاجمی ارایه می‌شود. از این میان می‌توان به درمان درد‌های ستون فقرات و اختلالات ستون فقرات مانند دیسک بین مهره‌ای، ساییدگی، آرتروز کمری و یکسری درمان‌ها برای باز کردن چسبندگی نخاع اشاره کرد که از جدیدترین درمان‌ها در این زمینه هستند.

هاشمی با بیان اینکه اغلب بیماران کلینیک، بیمارانی هستند که جراحی شده، ولی دردشان برطرف نشده، تصریح کرد: اغلب این مشکلات، شامل درد‌هایی است که درمان آن نیاز به جراحی ندارد، ولی بیمار به خاطر وجود درد کمر، دست و پا مرتبا به جراح مراجعه می‌کند. در حالیکه اکثر این مشکلات به راحتی به روش‌های غیرتهاجمی در کلینیک‌های درد قابل درمان است.

درمان‌های غیرتهاجمی کلینیک برای درمان آرتروز

وی با اشاره به ارایه روش‌های  درمانی مختلف غیرجراحی  برای درمان آرتروز در کلینیک‌های درد دانشگاه، تصریح کرد: بسیاری از مشکلات و شکایات بیماران در این زمینه نیازی به جراحی ندارد،   برخی بیماران هم هستند که اگرچه انجام جراحی برای آنان ضروریست، ولی شرایط جراحی را ندارند مانند سالمندانی با سن بالا.  کلینیک درد برای تمام این افراد درمان‌های موثری دارد که در حال اجراست.

وی افزود: همچنین ورزشکاران سطح قهرمانی که قبل از مسابقات جهانی و ملی دچار آسیب می‌شوند، دسته دیگری از مخاطبان کلینیک‌های درد هستند که با روش‌های غیرجراحی و مداخله‌ای درمان می‌شوند.



پروسه درمان درد در کلینیک‌های دانشگاه



رییس انجمن درد ایران با اشاره به روند درمان در این کلینیک‌ها، اظهار کرد: درمان در این مراکز همیشه از مرحله ساده شروع شده و در صورت نیاز، به مرحله سخت ختم می‌شود. به عبارت دیگر، توصیه ما شروع درمان از روش‌های غیرتهاجمی و بعد درمان‌های کمتر تهاجمی مانند لیزر و در نهایت روش‌های تهاجمی مانند جراحی است.

وی با اشاره به ارائه خدمات درمانی تخصصی در کلینیک‌های درد دانشگاه، تصریح کرد: به عنوان نمونه در کلینیک درد بیمارستان اختر بیشتر بروی درمان درد‌های ستون فقرات، درد مفاصل زانو، شانه و آرتروز‌های مقاوم، متمرکز شده‌ایم.



تجهیز دانشگاه به ابزار و دستگاه‌های تخصصی کنترل و درمان درد



هاشمی ارایه خدمات مطلوب در کلینیک‌های درد را مستلزم دارا بودن تجهیزات کافی و به روز دانست و ادامه داد: کلا کیفیت کار کلینک‌های درد و درمان درد به تجهیزات وابسته است که خوشبختانه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این زمینه تجهیز شده و بسیاری از درمان‌های موثر و نوین همچون کاشت محرک‌های نخاعی، استفاده از روش اندسکوپی دیسک، جراحی بسته لیزر دیسک و درمان با رادیوفرکونسی در بیماران دچار ارتروز ستون فقرات، مفاصل زانو و شانه در این مرکز ارائه می‌شود.



کنترل و درمان درد‌های شایع و پیچیده



وی با اشاره به کنترل و درمان بسیاری از درد‌های شایع و گا‌ها پیچیده در کلینیک‌های دانشگاه، خاطرنشان کرد: به عنوان نمونه بسیاری از سردرد‌های صورت یا سردرد‌های با منشاء درد گردنی در این مراکز قابل شناسایی است، درحالیکه بیمار به اشتباه سال‌ها مسکن مصرف می‌کند. در این موارد با  بلوک عصبی یا RF بروی اعصاب پس سری با روش بسته، درد بیمار درمان می‌شود. همچنین در درد‌های ناشی از مشکلات ستون فقرات برای تنگی کانال از ابزاری با نام اپیدوروسکوپی استفاده می‌شود که دارای دوربین بسیار ظریفی بوده و بدون نیاز به جراحی و بیهوشی به داخل کانال فرستاده می‌شود. در این روش بدون برش دادن و تنها با تزریق دارو یا تنها با برش لیزر، مشکل بیمار برطرف می‌شود.



ارایه روش‌های نوین درمانی در کلینیک‌های درد



وی با اشاره به سایر روش‌های درمانی نوین، تشریح کرد: همچنین در مواردی که دارو‌های خوراکی و تزریقی جواب نداده و یا دوز دارو‌ها بسیار بالاست، ابزاری در محل ضایعه و داخل نخاع کاشته شده و دارو آهسته آهسته از زیر پوست بیمار و در زمان‌های مشخص تزریق می‌شود.

هاشمی محرک‌های نخاعی را از درمان‌های تایید شده و دارای رتبه بالای اثربخشی برای درد بیماران عنوان کرد و در ادامه، گفت: از این روش درمانی برای بیماری‌های مزمنی که از جراحی جواب نگرفته، استفاده می‌شود. به گونه‌ای که محرک نخاعی در اطراف نخاع کار گذاشته می‌شود، روشی که در دنیا تائید شده و در ایران نیز در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اجرا می‌شود.



شایع‌ترین علل مزمن شدن درد و روش درمان آن



هاشمی شایع‌ترین علت مزمن شدن درد را عدم کنترل آن در فاز‌های اولیه دانست و ادامه داد: این مساله در مورد درد‌های بعد از عمل جراحی بسیار شایع است به گونه‌ای که عمل جراحی انجام شده، دوره نقاهت آن گذشته، اما درد همچنان ادامه دارد. این نوع درد‌ها دائمی و مزمن بوده و درمان آن با گذشت زمان، سخت‌تر می‌شود؛ بنابراین کنترل این درد‌ها بسیار با اهمیت است، اگر عصبی آزار دیده و یا التهابی ایجاد شده باید هرچه سریعتر شناسایی شده و با بلوک عصبی برطرف شود.

وی با اشاره به سایر راهکار‌های درمان درد‌های نخاعی بعد از عمل جراحی، تصریح کرد: با گذشت زمان با تغییر کیفیت و شدت درد و مزمن شدن آن، نیاز به درمان نیز پیشرفته‌تر و کامل‌تر شده و در نهایت روش‌های درمانی مانند اندوسکوپی برای باز کردن چسبندگی ها، کاشت دستگاه محرک نخاعی یا باطری ها‌ی نخاعی و یا استفاده از پمپ‌های نخاعی برای کنترل درد اعمال می‌شود.



شناسایی و تشخیص علل بروز درد‌های پیچیده در کلینیک درد



وی با بیان اینکه یکی از عمده‌ترین خدمات کلینیک‌های درد، شناسایی و تشخیص عامل ایجاد درد است، عنوان کرد: اگرچه اغلب بیماران توسط پزشک اولیه به مرکز ما ارجاع داده می‌شوند، با این حال موثرترین روش‌های تشخیص علل بروز درد در کلینیک‌های درد دانشگاه اعمال می‌شود. به جرات می‌توان گفت که پزشکان در کلینیک‌های درد بسیار باحوصله به صحبت‌های بیمار گوش می‌دهند، به گونه‌ای که اصلی‌ترین توصیه ما به دستیاران این است که با صبر و حوصله به صحبت بیمار گوش داده و با معاینه بالینی دقیق، علل اصلی بروز درد را شناسایی کنند، شاید یکی از تفاوت‌های  اصلی ما با سایر کلینیک‌ها و مراکز درمانی رعایت همین اصل برای تشخیص دقیق علت بروز درد باشد.

کمردرد دارای بیشترین آمار مراجعه به کلینیک درد

رییس انجمن درد ایران با اشاره به مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در رابطه با آمار بیشترین مراجعه به کلینیک‌های درد، عنوان کرد: بر اساس این مطالعه بیشترین مراجعات مربوط به کمر درد با آمار بین ۵۰ تا۶۰درصد مراجعات و پس از آن سردرد و درد‌های مفاصل قرار دارند.

پوشش بیمه‌ای کنترل و درمان درد

رییس انجمن درد ایران با بیان اینکه این درمان‌ها بسیار پرهزینه و نیازمند تجهیزات ویژه‌ای است، خاطرنشان کرد: خوشبختانه با همکاری و هماهنگی وزارت بهداشت و مذاکرات صورت گرفته با شورای عالی بیمه، بسیاری از این روش‌های درمانی تحت پوشش بیمه قرار گرفته‌اند.

هاشمی با اشاره به صرفه اقتصادی روش‌های درمانی در کلینیک‌های درد، عنوان کرد: بکارگیری روش‌های درمانی کنترل درد از بعد انسانی و اقتصادی اهمیت زیادی دارد، چراکه با این روش‌ها بسیاری از مراجعات به پزشک و هزینه‌های بی رویه برای سی تی اسکن،‌ام آر‌ای، مصرف دارو‌های متعدد و سایر هزینه‌ها حذف شده که همه‌ی این موارد صرفه جویی اقتصادی و در مجموع به نفع بیمار و بیمه است.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به نقش موثر رسانه در اشاعه این آگاهی‌ها، عنوان کرد: رسانه‌ها و به خصوص رادیو و تلوزیون در این میان می‌توانند نقش موثری ایفا کنند، چراکه جامعه تشنه و نیازمند این اطلاعات است. امروزه در اغلب خانواده‌ها سالمندانی با برخی درد‌های مزمن همچون آرتروز و یا برخی بیماری‌های خاص حضور دارند که خانواده‌ها نمی‌دانند برای تسکین و درمان این درد‌ها باید چه اقدامی انجام دهند. همین مساله به افت کیفیت زندگی و درگیر بودن خانواده‌ها با برخی سختی‌ها و دشواری‌ها منجر شده است.

هاشمی در خاتمه  با بیان اینکه اغلب درد‌ها دارای سه بعد جسمی، روانی و اجتماعیست، عنوان کرد: زمانیکه فرد درد مزمن شدیدی را تجربه می‌کند، قطعا حوصله کار و حتی تفریح نداشته و همین مساله بر کیفیت زندگی وی تاثیرگذار است. جالب اینجاست که اغلب این افراد از وجود کلینیک‌های درد و متخصصانی برای کاهش و درمان این درد‌ها بی خبر بوده و تمامی راه‌ها و درمان‌های متفرقه را امتحان کرده و نتیجه‌ای نمی‌گیرند. بعضا کار خود را ازدست داده و در مواردی حتی دچار افسردگی شده و افکار خودکشی نیز به سرشان می‌زند، درحالیکه اغلب آن‌ها پس از آشنایی و مراجعه به کلینیک درد و درمان و تسکین آن، تازه طعم خوب و شیرین زندگی را درک می‌کنند.

انتهای پیام